İsmail ERDOĞAN^a

^aİslam Felsefesi AD, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Elazığ

Kaşgarlı Mahmud’un Divânu Lugâti’t-Türk adlı eseri, Türk Dili’nin bilinen ilk sözlüğü olup farklı bölgelerde kullanılan Türk lehçelerindeki söz varlıklarından hazırlanmıştır. Bu eser, Türk lehçelerinin varlıkla ilgili tüm ihtiyaçları karşılamaktaki yeterliliğini göstermek amacıyla kaleme alınmıştır. Bunun için de kelime zenginliği bakımından önemli bir eserdir. Divânu Lugâti’t-Türk’ten faydalanılarak birçok disipline ait kavramlar türetmek mümkündür. Özellikle tarihî, dinî, ahlakî, felsefî, sosyal, sağlık ve fen ilimlerine ait kavramların Türkçe karşılıklarını bulma hususunda Divânu Lugâti’t-Türk’ün önemli bir eksikliği gidereceği kanaatindeyiz. Bu çalışmada İslam Dini’ne ait bazı kavramların Divânu Lugâti’t-Türk’teki karşılıkları incelenmeye çalışılacaktır. Araştırmalarımıza göre bu konu ile ilgili yeterli bir çalışma yapıldığını söyleyemeyiz. Bu amaçla eseri incelediğimizde, içerisinde yer alan kelimelerin değişik kullanımlarından hareketle bir takım dinî terimlerin Türkçe karşılıklarını türetmenin mümkün olduğunu söyleyebiliriz. Bugün Müslüman Türk milletinin kullandığı dinî kavramların tamamına yakını Arapça ve bir kısmı da Farsça’dan alınmıştır. Türkçe dinî terim neredeyse yok gibidir. Halbuki Divânu Lugâti’t-Türk’te dinî kavramların bir çoğunu karşılayabilecek kelimeler bulunmaktadır. Bu kelimeleri bir dinde bulunması gereken prensipler gereği üç kısma ayırmak mümkündür. Bunlar da inanç, ibadet ve ahlak ilkeleridir.

Divânu Lugâti’t-Türk written by Kaşgarlı Mahmud is known to be the first dictionary of Turkish and is comprised of the vocabularies of Turkish dialects. It is written with the aim of showing that Turkish is capable of supplying all the necessary vocabulary in every field. Therefore it is a significant work in terms of its rich vocabulary. It is possible to derive many words for different disciplines by consulting to Divânu Lugâti’t-Türk. It is a reference guide for supplying equivalences for concepts regarding, history, religion, ethics, philosophy, social, medical and physical sciences. In this study, it is aimed to investigate the Islamic religious concepts in Divânu Lugâti’t-Türk. It is observed that there is a lack of research regarding this topic. With this aim, it can be said that by consulting to different usages of words in Divânu Lugâti’t-Türk, it is possible to derive religious words. Most of the vocabulary used in Turkish Muslim society is derived from Arabic and Persian but almost none from Turkish. However, there is enough words that can give equivalences for most of the words in usage. These words could be divided into three in terms of principles in a religion. These are; belief, worship and ethics.