Mustafa DEMİR

Yrd. Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi

Türk-İslâm şehir geleneğinde Ön Asya ve Hint medeniyetlerinin açık bir tesiri vardır. Türk-İslâm coğrafyasındaki şehir yerleşimleri, Avrupa şehirlerinden farklı olarak kurulduğu yerin topografya yapısına bağlı bir gelişme süreci göstermiştir. Ön Asyada Hint, İran ve Roma tesirleri ile kurulmuş olan şehirler sonradan İslâm medeniyeti içinde İslâm şehri halinde yeniden yapılanmışlardır. Bu yeni şehir yapısında iki unsur şehrin gelişiminde temel görevi görmüştür: cami ve pazarlar. İslâm şehirlerindeki insanlar, farklı sosyal haklara sahip olmadığından gelişmeler, sosyal yapıya bağlı yerleşim yapılanmasından ziyade ulu cami çevresinde şekillenen şehir merkezinden çevreye doğru bir dağılım göstermiştir. Türk ülkelerinde ise şehir, İslam medeni tesirlerinin görülmesi öncesi daha çok kışlak yerleşimin merkezi durumunda iken İran ve Maveraünnehir coğrafyasından Türkistan'a doğru açılım gösteren İslam medenî tesiri ile X. yüzyıldan itibaren İslam şehri olarak yeniden yapılanmıştır. Türklerin yerleşim tarzında şehir yapılanması, İslâm öncesinden gelen sürekli yerleşim ile göçebeliğin karma şekilde oluşturduğu kışlak yerleşim tarzı üzerine bina edilmiştir. Moğol istilası ise Türk-İslâm şehirciliğini bariz bir gerilemeye götürmüştür. Makale Türk-İslâm medeniyetinde şehirleşme olgusunu tarihi süreç içerisinde ele almaktadır.
 

Islamic Civilisation provides interesting examples of urban development and town planning with its settled cultural structure. İt is not difficult to notice the immense Near Eastem and İndian influence on the culture of Turkish- Islamic city planning. Examples of urban settlement in Turkish-Islamic geography illustrates the topography of its settiement, and this is different from European cities. In the Near Easter geography, the cities established with indian, Iranian and Roman civil influence were restructured under Islamic culture. In this new city structure, two elements undertook principal mission: mosques and markets. The citizens of Islamic cities do not have different social rights. Therefore, Islamic cities showed a development with the mosque at the centre. Cities in Turkish lands were the centres of 'winter quarters' before the Turkish influence. With the Turkish influence, they were re-structured under Islamic influence varying from Iran and Transaxonia to Türkistan since the 10th century. Urban structure in Turkish settiement culture includes both permanent settiement before İslam and winter residental settiement method formed by nomadic life. This, however, gradually foregrounded city features connected with winter residental settiement method. Mongol invasion caused to open recession in the Turkish-Islamic town planning.